پروتکل مدباس (Modbus) چیست؟ بررسی کاربرد مودباس در هوشمند سازی

ساختمان‌های هوشمند امروزی امکاناتی را در اختیار ما قرار می‌دهند که شاید چند سال پیش قابل تصویر نیز نبوده است. این قابلیت‌ها از امکان تبادل داده اجزای مختلف ساختمان با یکدیگر سرچشمه می‌گیرند که با استفاده از استانداردهای ارتباطی مختلفی مانند پروتکل مدباس انجام می‌شود. اگرچه مدت نسبتاً زیادی از زمان معرفی پروتکل Modbus سپری شده اما به دلیل مزایای متعدد این پروتکل، همچنان برای کنترل تجهیزات صنعتی، اتوماسیون ساختمان و غیره مورد استفاده قرار می‌گیرد. برای آشنایی با پروتکل خانه هوشمند مود باس در این مقاله با شرکت هوشمند سازی فریتز همراه شوید.

پروتکل مدباس Modbus چیست؟

هر یک از برندهای هوشمند سازی ساختمان از پروتکل‌های مختلفی برای برقراری ارتباط بین اجزای خانه هوشمند استفاده می‌کنند. پروتکل Modbus یکی از کاربردی‌ترین استانداردهایی است که به طور منبع باز در دسترس عموم قرار گرفته است؛ بنابراین شرکت‌ها می‌توانند به مشخصات این پروتکل‌ دسترسی یافته و بدون پرداخت هزینه از آن استفاده کند.

به عبارت دیگر، پروتکل مدباس زبان مشترکی است که تجهیزات اتوماسیون ساختمان از آن برای تبادل داده با یکدیگر استفاده می‌کنند. برای مثال، مدباس سنسورهای اندازه‌گیری دما، رطوبت و سایر تجهیزاتی که در یک شبکه به یکدیگر متصل هستند را قادر می‌سازد تا داده‌ها را به یک کامپیوتر یا کنترل کننده منطقی قابل برنامه‌ریزی (PLC) ارسال کنند.

پروتکل مودباس در سال 1979 میلادی توسط شرکت Modicon برای استفاده در کنترل کننده‌های منطقی قابل برنامه‌ریزی معرفی شد. به بیان ساده، مدباس روشی است که برای انتقال داده از طریق خطوط سریال بین تجهیزات الکترونیکی مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این ساختار، دستگاه درخواست کننده و دستگاه ارسال کننده داده‌ به ترتیب با عناوین Master و Slave شناخته می‌شوند. یک شبکه استاندارد مدباس می‌تواند از یک کلاینت و حداکثر 247 سرور تشکیل شود که هر یک از آن‌ها آدرس غیر تکراری دارند.

اگر برای اشاره به هر یک از تجهیزات و دستگاه‌های متصل به شبکه مدباس از عبارت گره استفاده کنیم، می‌توانیم بگوییم که ارتباط بین گره‌ها با ارسال درخواست و دریافت پاسخ ایجاد می‌شود.

بیشتر بخوانید: پروتکل کی ان ایکس چیست؛ کاربردها و مزایای استاندارد KNX

انواع پروتکل Modbus

نسخه‌های مختلفی از پروتکل مودباس برای درگاه سریال معرفی شده است. رایج‌ترین انواع پروتکل مدباس عبارتند از:

• پروتکل مدباس RTU: پروتکل Modbus RTU از فرمت باینری برای تبادل داده استفاده می‌کند.
• پروتکل مدباس ASCII: این پروتکل از کاراکترهای اسکی (ASCII) برای تبادل داده استفاده می‌کند.
• پروتکل مدباس TCP: پروتکل مدباس TCP برای برقراری ارتباط در شبکه‌های TCP/IP مورد استفاده قرار می‌گیرد.
• پروتکل مدباس Plus: این پروتکل اختصاصی شرکت اشنایدر از ارتباط P2P پشتیبانی می‌کند.

کاربردهای پروتکل مدباس

امروزه، پروتکل Modbus به یک استاندارد فراگیر در صنعت تبدیل شده و به طور گسترده برای اتصال دستگاه‌های الکترونیکی صنعتی مورد استفاده قرار می‌گیرد. مدباس در صنعت برای انتقال داده‌ها از سنسورها و تجهیزات ابزار دقیق به کنترل کننده اصلی یا سیستم جمع‌آوری داده مورد استفاده قرار می‌گیرد. برای مثال، پروتکل مدباس در PLC می‌تواند دما و رطوبت را اندازه‌گیری کرده و این داده‌ها را از طریق پروتکل مدباس به کنترل کننده ارسال ‌کند یا به طور مشابه، پروتکل مدباس در AVR برای اتصال کنترل کننده با سایر تجهیزات مانند سنسورها مورد استفاده قرار می‌گیرد.

بیشتر بخوانید: نمایندگی ABB؛ برند خانه هوشمند ای بی بی در ایران

مدباس معمولاً برای متصل کردن واحد نظارت کامپیوتری به واحد پایانه کنترل از راه دور (RTU) در سیستم نظارت و جمع‌آوری دادها (SCADA) مورد استفاده قرار می‌گیرد. سیستم اسکادا برای کنترل فرایندهای زیرساختی و صنعتی مانند کنترل تولید و توزیع برق، تصفیه آب و فاضلاب و غیره کاربرد دارد. واحد RTU بخشی از سیستم اسکادا است که وظیفه جمع‌آوری و ارسال داده به واحد کنترل را برعهده دارد.

کاربرد پروتکل هوشمند سازی Modbus تنها به کنترل بهینه فرایندهای صنعتی محدود نمی‌شود و این پروتکل در حوزه هوشمند سازی خانه نیز کاربرد دارد. این فناوری برای متصل کردن و کنترل تجهیزاتی مانند تهویه مطبوع، سیستم روشنایی، سیستم امنیت و اعلام حریق در ساختمان مورد استفاده قرار می‌گیرد. پروتکل Modbus یکی از مهم‌ترین اجزای سیستم جمع‌آوری داده از تجهیزات اندازه‌گیری مصرف انرژی مانند کنتور هوشمند و کنترل توزیع برق در تاسیسات صنعتی و ساختمان‌های تجاری محسوب می‌شود.

نحوه عملکرد پروتکل مدباس

مدباس به عنوان یک زبان مشترک برای برقرای ارتباط بین تجهیزات مختلف عمل می‌کند. همانطور که در بخش قبلی مقاله عنوان شد، پروتکل مودباس اساساً بر پایه معماری Master-Slave طراحی شده که در آن ارتباط از طریق ارسال درخواست از سوی کنترل کننده Master مانند PLC و دریافت پاسخ از سوی تجهیزات Slave مانند سنسورها برقرار می‌شود.

داده‌ها در پروتکل مدباس از طریق خطوط سریال شامل RS-232، RS-485، RS-422 و Ethernet منتقل می‌شوند. ساده‌ترین ساختار مدباس از طریق اتصال Master به Slave با استفاده از یک رابط سریال پیاده‌سازی می‌شود. مدباس RTU داده‌ها را به صورت مجموعه‌ای از صفر و یک‌ها ارسال می‌کند که هر مجموعه 8 تایی از این داده‌ها را با نام بیت می‌شناسیم. در این ساختار، بیت‌ها با سرعت بالایی ارسال می‌شوند که معمولاً به 9600 بیت بر ثانیه می‌رسد.

برای درک بهتر عملکرد این پروتکل می‌توانیم از یک مثال ساده استفاده کنیم. فرض کنید رهبر گروهی هستید که از یک کد مخفی برای برقراری ارتباط با یکدیگر استفاده می‌کنید. در این مثال، رهبر گروه نماینده کنترل کننده Master و اعضا گروه نقش تجهیزات Slave را بازی می‌کنند و کد مخفی نیز همان پروتکل مدباس است.

رهبر گروه با ارسال یک درخواست از اعضای گروه می‌خواهد تا وضعیت هوا را اعلام کنند. اعضای گروه پس از دریافت پیام، وضعیت هوا را بررسی کرده و آن را به صورت پاسخ گزارش می‌کنند. از آنجایی که هر یک از اعضای گروه یکدیگر را با اسم می‌شناسند، هویت گیرنده و فرستنده پیام مشخص است. پروتکل مدباس نیز به همین صورت عمل می‌کند و هر پیامی گیرنده و فرستنده مشخصی را دارد.

مزایا و معایب پروتکل خانه هوشمند مود باس

امروزه پروتکل‌های مختلفی برای انتقال داده‌های مربوط به تجهیزات خانه هوشمند مورد استفاده قرار می‌گیرند. به‌کارگیری هریک از این تکنیک‌ها زمانی توجیه‌پذیر است که بیشترین مزایا و کمترین معایب را در مقایسه با سایر پروتکل‌های قابل دسترس داشته باشد. شاید بپرسید که مهم‌ترین مزایای پروتکل Modbus چیست؟ این مزایا عبارتند از:

• دسترسی به پروتکل مدباس: هر برندی می‌تواند به مشخصات پروتکل مدباس دسترسی داشته باشد و بدون پرداخت هزینه‌ از آن برای ساخت انواع تجهیزات صنعتی یا تجهیزات هوشمند سازی ساختمان استفاده کند؛ بنابراین برندها می‌توانند تجهیزات مبتنی بر این پروتکل را با هزینه کمتری در مقایسه با سایر پروتکل‌های انحصاری تولید و به بازار عرضه کنند.
• سادگی: مدباس ساختاری ساده و شفاف و سرراست دارد. چگونگی ارسال و دریافت پیام‌ها در این پروتکل، حتی برای افرادی که با عملکرد پروتکل‌های صنعتی آشنایی چندانی نیز ندارند، به سادگی قابل درک و پیاده‌سازی است.
• تشخیص و اصلاح خطا: مدباس از مکانیسم ساده‌ای برای بررسی و تشخیص خطا در انتقال داده‌ها استفاده می‌کند. با استفاده از الگوریتم 16 bit CRC از انتقال صحیح اطلاعات و عملکرد صحیح تجهیزات مبتنی بر این پروتکل اطمینان حاصل می‌شود.
• پایداری: پروتکل مدباس بر پایه معماری Master–Slave عمل می‌کند که گزینه مناسبی برای پیاده‌سازی اتوماسیون خانه هوشمند محسوب می‌شود. در این معماری، همواره کنترل کننده مرکزی با ارسال پیام به سنسورها، عملکردها و … ارتباط را آغاز می‌کند و این تجهیزات تنها به پیام‌های دریافت شده از سوی Master پاسخ می‌دهند. همه تجهیزات در شبکه مدباس دارای شناسه منحصر بفردی هستند که از همین طریق نیز در شبکه شناسایی می‌شوند. تمامی ویژگی‌های عنوان شده به عملکرد پایدار پروتکل مدباس کمک می‌کنند.

بیشتر بخوانید: سیستم برق هوشمند BMS چیست؟

• مقاومت در برابر تداخل امواج و نویز: رابط RS485 که به طور گسترده برای متصل کردن تجهیزات مبتنی بر پروتکل مدباس به یکدیگر مورد استفاده قرار می‌گیرد، مشخصه‌های مناسبی مانند ایزولاسیون، حذف نویز و امکان انتقال داده برای مسافت‌های نسبتاً طولانی (تا 500 متر با استفاده از تکرار کننده) را دارد.

با وجود مزیت‌های متعددی که پروتکل Modbus در اختیار ما قرار می‌دهد، استفاده از این پروتکل معایبی را نیز به همراه دارد. برخی از مهم‌ترین نقاط ضعف مدباس عبارتند از:

• امنیت کم: مدباس زمانی طراحی شده که حملات سایبری تهدیدی حیاتی برای شبکه‌ها و پلتفرم‌های صنعتی محسوب نمی‌شدند. در نتیجه، این پروتکل فاقد ویژگی‌های امنیتی است و اتخاذ اقدامات موثر برای جلوگیری از نفوذ یا دسترسی افراد غیر مجاز به شبکه‌های صنعتی یا ساختمان‌های مسکونی و تجاری ضرورت دارد.
• محدودیت تعداد تجهیزات شبکه: آدرس‌دهی در شبکه مبتنی بر پروتکل Modbus به 247 دستگاه محدود شده است؛ بنابراین تعداد تجهیزات قابل استفاده در خانه هوشمند مود باس نیز محدود است. هرچند این محدودیت برای بسیاری از کاربردهای صنعتی و اتوماسیون ساختمان کافی به نظر می‌رسد اما می‌تواند چالش‌های متعددی را برای طراحی ساختمان‌های بزرگ و پیچیده بر پایه مدباس به همراه داشته باشد.

• محدودیت نوع و حجم داده: مدباس در اواخر دهه 70 میلادی برای استفاده توسط کنترل کننده‌های منطقی قابل برنامه‌ریزی طراحی شده است؛ بنابراین فرمت داده‌های قابل استفاده در این پروتکل به انواعی محدود می‌شود که توسط PLC‌های قدیمی پشتیبانی می‌شوند. از آنجایی که مدباس از پیام‌های حجیم باینری پشتیبانی نمی‌کند، استفاده از تجهیزاتی که حجم زیادی از داده‌ها را در هر پیام ارسال می‌کنند نیز با محدودیت مواجه است.

چه تجهیزاتی از پروتکل هوشمند سازی مود باس پشتیبانی می‌کنند؟

مجموعه نسبتاً بزرگی از تجهیزات صنعتی و همچنین تجهیزات اتوماسیون از پروتکل مدباس پشتیبانی می‌کنند که تجهیزات کنترل فرایند تولید، اتوماسیون ساختمان، مدیریت انرژی و غیره را شامل می‌شود. کاربردی‌ترین تجهیزاتی که از پروتکل Modbus پشتیبانی می‌کنند، عبارتند از:

• کنترل کننده‌های منطقی قابل برنامه‌ریزی: تجهیزات PLC که برای کنترل بسیاری از سیستم‌های اتوماسیون صنعتی مورد استفاده قرار می‌گیرند، از پروتکل مدباس برای برقراری ارتباط با سنسورها، محرک‌ها و سایر دستگاه‌ها استفاده می‌کنند.

• سنسورها و محرک‌ها: انواع مختلفی از سنسورها شامل سنسور دما، رطوبت، فشار، سنسور دود، سنسور هوشمند تشخیص نشت گاز، سنسور حرکتی هوشمند در کنار انواع محرک‌ها از پروتکل مدباس برای تبادل داده با سیستم کنترل کننده مرکزی استفاده می‌کنند.
• کنتورها و تجهیزات اندازه‌گیری: انواع تجهیزات اندازه‌گیری شامل کنتورها از پروتکل مدباس برای ارسال داده‌های مصرف انرژی به کامپیوتر یا سیستم کنترل استفاده می‌کنند.

• دیتالاگر: دیتالاگر داده‌های جمع‌آوری شده توسط سنسورها و همچنین داده‌های مربوط به عملکرد تجهیزات مختلف را ذخیره می‌کند. دیتالاگرها با استفاده از پروتکل مدباس می‌توانند داده‌ها را از انواع سنسورها و تجهیزاتی که از این پروتکل پشتیبانی می‌کنند، دریافت و ذخیره کنند.
• اجزای سیستم مدیریت ساختمان: سیستم BMS ساختمان می‌تواند بر پایه پروتکل مدباس پیاده‌سازی شود و از این پروتکل برای تبادل داده و کنترل تجهیزات مختلف ساختمان شامل سیستم تهویه مطبوع، سیستم روشنایی هوشمند، سیستم امنیتی هوشمند و هشدار آتش‌سوزی استفاده کند.

بیشتر بخوانید: نمایندگی آکووکس (برند خانه هوشمند Akuvox) در ایران

پاسخ به پرسش‌های متداول

بیشتر بخوانید: نمایندگی اشنایدر؛ برند خانه هوشمند Schneider در ایران

جمع‌بندی

پروتکل مدباس نقش مهمی را در بهبود فرایندهای صنعتی و اتوماسیون ساختمان بر عهده دارد. سادگی و قابلیت انطباق مدباس این پروتکل را به گزینه مناسبی برای متصل کردن اجزای خانه هوشمند مود باس شامل سیستم تهویه مطبوع، روشنایی و سیستم امنیتی تبدیل کرده است. با استفاده از این پروتکل، امکان پیاده‌سازی ساختمان هوشمند با استفاده از تجهیزات برندهای مختلف بدون نگرانی از سازگاری تجهیزات خانه هوشمند با یکدیگر فراهم می‌شود.

ویژگی‌های پروتکل مودباس شامل سرعت بالا، فرمت پیام‌رسانی ساده و تبادل بلادرنگ داده‌ها با ویژگی‌های مورد نیاز برای پیاده‌سازی اتوماسیون ساختمان مطابقت دارند. سنسورها، محرک‌ها و کنترل کننده‌ها از طریق پروتکل Modbus با سیستم‌های مدیریت متمرکز ارتباط برقرار می‌کنند تا داده‌های مورد نیاز برای عملکرد خودکار و بهینه ساختمان را در اختیار کنترل کننده قرار دهند. عملکرد بهینه ساختمان بر پایه پروتکل مدباس به جلوگیری از اتلاف انرژی، افزایش امنیت و راحتی ساکنین ساختمان کمک می‌کند.

با وجود تمامی مزایای عنوان شده، نباید از معایب این پروتکل و به ویژه آسیب‌پذیری آن در برابر حملات سایبری چشم‌پوشی کنیم. به همین دلیل، اتخاذ اقداماتی برای حفظ امنیت ساختمان و جلوگیری از دسترسی افراد غیرمجاز به داده‌ها ضرورت دارد.